"Heç nə baş vermir" . Samuel Bekket - "Qodonu Gözləyərkən"
Bu cür əsərləri oxumaq üçün hərdən tamamilə boş vaxta ehtiyacın olur ki, çarəsizlik səni o kitaba sövq eləsin. Eynən mənim oxuduğum kimi... Teatr sahəsində təhsil alsam da, açıq danışmaq lazımdır ki, Samuel Bekketin "Qodonu Gözləyərkən" əsərini bu günlərdə K.Fərəcova adına Elmi-Tədqiqat Pediatriya İnstitutunda (OMD) oxumaq fürsətim oldu. Qızımın xəstəliyi səbəbilə orada 5 gün qaldıq və mən də bu çətin və hüzursuz günlərimi kiçik kitabxanadakı kitablarla ovundurmağa çalışdım.
Kitabı oxuduqdan sonra qənaətə gəldim ki, əslində bunu tələbə vaxtı oxusaydım hər yerdə ağız dolusu Samuel Bekketin dahiliyindən danışa bilərdim. Nə yaxşı ki, yaşımın bu çağında ağlı başında, imanı qəlbimdə, haqq yolun düz yolçusu olduğum dövrə təsadüf edib. Oxuyan və ya oxuayacaq olanlara səslənirəm: "İnsan bu qədər aciz, cılız yaradılmayıb. İnsan dünyanın ən ali varlığıdır. Allah Azza və Cəllə dünyanı bizim ayaqlarımızın altına sərib, hər cür naz-nemət bəxş edib. Biz isə özümüzü tanımadıqca, mənliyimizdən uzaqlaşdıqca, ayaqlar altında qalmağı seçirik. Bizi mənliyimizdən məhrum edən, beynimizi bulanıqlaşdıran isə nəfsimizə kölə olmaq və həyatın qayəsini anlamamaqdır."
Mən tamamilə klassik teatr üslubu tərəfdarıyam. Bu məsələdə bəlkə də radikal düşüncəyə sahib ola bilərəm, amma nə tənqidçi, nə də izləyici kimi qızıl qədər dəyərli zamanımı belə tamaşalara həsr etmək istəmərəm.
İndi isə Samuel Bekketin həyatı və yaradıcılığı haqqında bir neçə faktı nəzərdən keçirək.
Samuel Bekket (1906-1989) XX əsrin ən nüfuzlu yazıçılarından biri hesab olunur. O, dramaturq, romançı, şair və esseist kimi tanınır və daha çox absurd teatrın banilərindən biri kimi məşhurdur. Bekketin yaradıcılığı insan varlığının mənasızlığını, ümidin və ümidsizliyin paradoksal birgəliyini, dilin və ünsiyyətin qeyri-adekvatlığını araşdırır.
Bekketin bədii üslubu minimalizmlə, qəhrəmanlarının ümidsiz vəziyyətləri və simvolik ifadələri ilə seçilir. Onun məşhur romanları arasında "Molloy", "Malone Dies" və "The Unnamable" var. Bununla belə, o, daha çox teatr dramaturgiyası ilə tanınır, xüsusilə "Qodonu Gözləyərkən" (1953) əsəri ilə dünya ədəbiyyatında xüsusi yer tutur.
Bekketin ən tanınmış əsəri olan "Qodonu Gözləyərkən" absurd teatrın əsas nümunələrindən biri hesab edilir. Dramın süjeti iki personaj - Vladimir və Estragonun qeyri-müəyyən bir məkanda oturaraq, Qodo adlı birisini gözləməsindən ibarətdir. Əsərin əsas xüsusiyyəti onun süjetsizliyidir.
Personajlar zaman və məkan haqqında aydın təsəvvürə malik deyillər, bu da postmodernistlərə görə insan həyatının absurd tərəflərini simvolizə edir. Qodo gəlmədikcə, personajlar ona olan ümidlərini davam etdirir və bu, insanın qeyri-müəyyən gələcəyə bağlanmasının göstəricisidir. Bekket dialoqlardan istifadə edərək dilin qeyri-müəyyən və məhdud xarakterini vurğulayır.
"Qodonu Gözləyərkən" əsəri postmodern teatr və ekzistensial fəlsəfə üçün böyük təsirə malik olmuşdur. Əsərin ideyaları, xüsusilə Jean-Paul Sartre və Albert Camusun absurdizm və ekzistensializm nəzəriyyələri ilə səsləşir. Sartre insanın azad iradə və seçim qarşısında məsuliyyətini vurğulayırdı, Bekket isə bu azadlığın nəticəsizliyini və hərəkətsizliyini göstərir. Albert Camusun "Sizif Mifi"ndə təsvir etdiyi absurd insanın boş yerə ümid bağlaması, "Qodonu Gözləyərkən"də Qodoya ümid bağlayan Vladimir və Estragon personajlarında əks olunur.
Bu əsər teatrda ənənəvi strukturların dağıdılması ilə fərqlənir: konkret başlanğıc və nəticə olmadan, dövrəvi zaman anlayışı üzərində qurulmuşdur ki, bu da postmodern teatrın əsas xüsusiyyətlərindəndir. Bekketin minimalist səhnə tərtibatı və dialoqların təkrarlanan mahiyyəti tamaşaçını fəal şəkildə düşünməyə və əsərin mənasını öz prizmasında anlamağa vadar edir.
Əsər bəzi tənqidçilər tərəfindən "anti-sənət" kimi qiymətləndirilmişdir. Məsələn, İrlandiyalı ədəbiyyat tənqidçisi Vivian Mercier 1956-cı ildə "The Irish Times" qəzetində yazdığı məqalədə əsəri belə təsvir etmişdir: "Heç nə baş vermir, iki dəfə." Bu ifadə ilə o, əsərin ənənəvi teatr anlayışlarına uyğun olmadığını və hadisələrin inkişaf etmədiyini vurğulamışdır.
Bundan əlavə, bəzi tənqidçilər əsərin süjetinin olmaması və hadisələrin inkişaf etməməsi səbəbindən tamaşaçılar üçün çətin anlaşılan və yorucu olduğunu qeyd etmişlər. Məsələn, The Guardian qəzetində 2024-cü ildə dərc olunmuş bir məqalədə, tənqidçi Susannah Clapp "Qodonu Gözləyərkən" əsərini Bekketin ən məşhur və teatr dünyasında böyük təsirə malik olan əsəri kimi tanıtsa da, şəxsi olaraq bu əsəri onun digər işlərindən daha az güclü hesab etdiyini bildirir. O, əsərin bəzi hissələrinin çox açıq olduğunu və bəzi dialoqların kifayət qədər əlaqəli olmadığını qeyd edir.
Ümumiyyətlə, "Qodonu Gözləyərkən" əsəri teatr dünyasında yenilikçi bir yanaşma olsa da, bəzi tənqidçilər tərəfindən ənənəvi teatr anlayışlarına uyğun olmadığı və ya tamaşaçılar üçün çətin anlaşılan olduğu üçün tənqid edilmişdir.
Bekketin Ədəbi və Fəlsəfi İrsi
Samuel Bekket 1969-cu ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Onun əsərləri yalnız teatrda deyil, eyni zamanda ədəbiyyatda, kinoda və vizual incəsənətdə də dərin təsir buraxmışdır. O, modernizmdən postmodernizmə keçid prosesində mühüm rol oynayan yazıçılardan biri kimi qəbul edilir.
Samuel Bekket 1969-cu ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Bu mükafat ona “yeni roman və dramatik janrlarda insanın yazğısını yüksək bədii ifadə ilə təqdim etdiyi üçün” verilmişdir. Nobel nitqində iştirak etməsə də, bu mükafat onun ədəbiyyatda və teatrda yaratdığı unikal üslubun dəyərini təsdiqləmişdir.
Bekketin əsərləri yalnız teatrda deyil, eyni zamanda ədəbiyyatda, kinoda və vizual incəsənətdə də dərin təsir buraxmışdır. Onun minimalist və absurd estetikasına əsaslanan üslubu xüsusilə postmodern ədəbiyyata ciddi təsir göstərmişdir. Romanlarında (məsələn, Molloy, Malone Dies, The Unnamable) insan varlığının mənasızlığı, dilin qeyri-adekvatlığı və daxili monoloqun gücü diqqət çəkir. Bu xüsusiyyətlər Thomas Bernhard, Don DeLillo və David Foster Wallace kimi yazıçılara ilham vermişdir.
Teatrda Bekketin təsiri XX əsr dramaturgiyasında yeni cərəyanların formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Absurd teatrın əsas fiqurlarından biri olaraq, onun təsiri Harold Pinter, Tom Stoppard və Edward Albee kimi dramaturqların əsərlərində özünü göstərmişdir. Pinterin dialoqlarındakı pauzalar və təkrarlamalar, Stoppardın metateatr üslubu və Albee-nin ekzistensial boşluq hissi məhz Bekketin teatr ənənəsindən qaynaqlanır.
Bekketin təsiri kinoda da hiss olunur. Xüsusilə Jim Jarmusch, David Lynch və Lars von Trier kimi rejissorlar onun əsərlərindən ilhamlanmışdır. Jarmuschun filmlərindəki yavaş ritm və mənasız gözləmələr, Lynch-in ekzistensial və mistik atmosferi, von Trierin nihilistik dünyagörüşü Bekketin absurd teatr estetikasını xatırladır.
Vizual incəsənətdə də Bekketin minimalizmi və mövzu dərinliyi öz əksini tapmışdır. Samuel Beckett-in əsərləri Marina Abramović, Bruce Nauman və Samuel Taylor-Wood kimi konseptual sənətkarların performans və video sənətinə təsir etmişdir. Bekketin insanın yalnızlığı, zamanın və məkanın qeyri-müəyyənliyi ilə bağlı fikirləri bu sənətkarların işlərində vizual metaforalarla ifadə olunmuşdur.
O, modernizmdən postmodernizmə keçid prosesində mühüm rol oynayan yazıçılardan biri kimi qəbul edilir. Onun yaradıcılığı modernizmin struktural qaydalarından imtina etməsi və postmodernizmin açıq interpretasiya imkanlarını qəbul etməsi ilə fərqlənir. Dil, zaman, məkan və insan varlığına fərqli yanaşmaları ilə o, postmodern ədəbiyyatın əsas fəlsəfi və estetik əsaslarını formalaşdıran yazıçılardan biri olmuşdur.