Yerji Qrotovski və "Yoxsul Teatr" Konsepsiyası.
Jerzy Grotowski: Teatrın Radikal Yenilikçisi
Jerzy Grotowski (1933-1999) XX əsr teatrının ən görkəmli yenilikçilərindən biri kimi tanınır. Polşa teatrının bu dahi nümayəndəsi teatr sənətini yeni fəlsəfi və praktik yanaşmalarla zənginləşdirərək, tamaşaçını və aktyoru teatr prosesinin mərkəzinə yerləşdirmişdir. Grotowski’nin əsas məqsədi teatrı kütləvi əyləncə alətindən çıxarıb, onu bir növ müqəddəs rituala çevirmək idi.
Jerzy Grotowski Polşanın Rzeszów şəhərində doğulmuşdur. O, uşaqlıqdan ədəbiyyat və teatr sənətinə maraq göstərmişdir. 1951-ci ildə Grotowski Krakovda Milli Teatr Akademiyasına daxil olmuş və burada teatr sənəti üzrə dərin biliklər əldə etmişdir. Daha sonra o, Moskva Dövlət Teatr İnstitutunda təhsil alaraq Konstantin Stanislavski və Vsevolod Meyerhold kimi böyük teatr ustalarının nəzəriyyələri ilə yaxından tanış olmuşdur. Bu təhsil illəri onun teatr anlayışını formalaşdırmış və gələcək yaradıcılığına güclü təsir etmişdir.
Laboratoriya Teatrı və Yaradıcı Metodlar
1959-cu ildə Jerzy Grotowski Polşanın Opole şəhərində "Laboratoriya Teatrı" (Teatr Laboratorium) adlanan teatr qrupunu yaratdı. Bu teatr qrupu yalnız tamaşa nümayiş etdirməklə kifayətlənməyərək, teatrın əsas prinsipləri üzərində tədqiqatlar aparırdı. Grotowski teatrın texniki elementlərini – dekorasiya, işıqlandırma və musiqi – minimuma endirərək, aktyorun bədənini və səsini əsas ifadə vasitəsi kimi qəbul edirdi.
"Yoxsul Teatr" Konsepsiyası
Grotowski teatr anlayışını "Yoxsul Teatr" (Poor Theatre) konsepsiyası ilə dəyişdirdi. Bu yanaşmada əsas diqqət teatrın texniki elementlərindən çox aktyorun öz potensialına və tamaşaçı ilə canlı əlaqəsinə yönəlirdi. Grotowski teatrı texnologiyadan azad etməyi və tamaşanın mahiyyətini – aktyor və tamaşaçı arasındakı qarşılıqlı təsiri – ortaya qoymağı hədəfləyirdi.
Bu yanaşma, ənənəvi teatr konvensiyalarını tamamilə rədd edir və tamaşaçı ilə aktyor arasındakı sərhədləri aradan qaldırırdı. Dekorasiyalar və səhnə atributları minimuma endirilərək, aktyorların fiziki və emosional gücü ön plana çəkilirdi.
Ən Məşhur Tamaşalar
Jerzy Grotowski teatr tarixində iz buraxmış bir çox tamaşa hazırlamışdır. Onun hər tamaşası teatr sənətində yeni yanaşmaların tətbiqinə nümunə olmuşdur:
"Akropolis" (1962)
Bu tamaşa Polşa yazıçısı Stanisław Wyspiański’nin əsəri əsasında hazırlanmışdır. "Akropolis" tamaşası, insanlığın mədəni irsi və bu irsin məhv edilməsi mövzularını araşdırırdı. Səhnə dizaynı minimum elementlərdən ibarət idi, amma aktyorların bədən hərəkətləri və səsləri ilə tamaşa canlı və təsirli bir şəkildə çatdırılırdı.
"Książę Niezłomny" (1965)
Calderón de la Barca və Juliusz Słowacki’nin əsərlərindən uyğunlaşdırılmış bu tamaşa, qurbanlıq və mənəvi azadlıq kimi dərin mövzuları əhatə edirdi. Aktyorlar öz performansları ilə insanın mənəvi güc sərhədlərini tədqiq edirdilər.
"Apocalypsis Cum Figuris" (1968)
Grotowski’nin ən tanınmış tamaşalarından biri olan "Apocalypsis Cum Figuris", dini və fəlsəfi mövzuların teatr vasitəsilə araşdırılması idi. Tamaşa zamanı aktyorlar tamaşaçı ilə fiziki və emosional səviyyədə birbaşa əlaqə qurur, tamaşaçını fəal iştirakçıya çevirirdilər.
Jerzy Grotowski aktyorun bədənini teatr sənətinin əsas ifadə vasitəsi kimi görürdü. Onun yaratdığı məşq metodları aktyorların fiziki və emosional sərhədlərini aşmasına kömək edirdi. Grotowski aktyorların performanslarını təkmilləşdirmək üçün xüsusi məşqlər hazırlamışdı. Bu məşqlər aktyorun bədənini çeviklik, güc və emosional ifadə vasitəsinə çevirməyi hədəfləyirdi.
Grotowski’nin məşqləri, teatr sənətində yeni yanaşmaların tətbiqi üçün fundamental bir platforma olmuşdur. Onun "plastik məşqləri" və "səs tədqiqatları" bu gün də teatr məktəblərində öyrədilir.
Beynəlxalq Təsir və Əməkdaşlıq
Jerzy Grotowski və Laboratoriya Teatrı dünya teatrına böyük təsir göstərmişdir. Onun ideyaları və metodları Avropa, ABŞ və Asiya teatr mühitində geniş şəkildə yayılmışdır. Grotowski-nin fəlsəfəsi Eugenio Barba kimi teatr rejissorlarının işlərinə təsir etmiş və Odin Teatrı kimi qrupların yaranmasına ilham vermişdir.
1970-ci illərdə Grotowski teatrın sərhədlərini aşaraq "Post Teatr" (Post-Theatre) dövrünü elan etdi. O, teatr sənətini daha dərin mənəvi tədqiqat vasitəsinə çevirmək məqsədilə yeni layihələrə başladı. Bu layihələrdə teatr artıq tamaşa göstərmək üçün deyil, insanın daxili dünyasını araşdırmaq üçün istifadə edilirdi.
Jerzy Grotowski teatrı bir növ "müqəddəs sənət" kimi görürdü. Onun fikrincə, teatr yalnız əyləncə vasitəsi deyil, həm də mənəvi və emosional tədqiqat platformasıdır. Grotowski aktyor və tamaşaçı arasında yaradıcı əlaqəni teatr sənətinin əsası hesab edirdi.
Grotowski həmçinin insanın daxili konfliktlərini və psixoloji vəziyyətlərini səhnə üzərindən araşdırırdı. Onun fəlsəfəsi, teatr sənətinin insan təbiətini daha dərindən anlamaq üçün bir vasitə kimi istifadə edilə biləcəyini göstərdi.
Jerzy Grotowski teatr sənətində inqilab yaratmış bir şəxsiyyət kimi yadda qalmışdır. Onun "Yoxsul Teatr" yanaşması teatrın əsas mahiyyətini – aktyor və tamaşaçı arasındakı qarşılıqlı təsiri – ön plana çəkmişdir. Onun metodları və fəlsəfəsi dünya teatrının inkişafına böyük töhfə vermişdir.
Grotowski’nin mirası bu gün də teatr məktəblərində və yaradıcı laboratoriyalarda yaşadılır. Onun ideyaları və praktikaları teatr sənətində yeniliklər axtaran bütün rejissorlar və aktyorlar üçün ilham mənbəyidir.
Publisist.az saytı müəllifin subyektiv təxəyyülü fonunda cəmiyyətin aktual problemlərinə toxunur